BÀI TRUYỀN THÔNG KIẾN THỨC VỀ LỐC, SÉT, MƯA ĐÁ VÀ KỸ NĂNG PHÒNG TRÁNH

1. Lốc

Là một hiện tượng gió xoáy cực mạnh, xảy ra trong một phạm vi nhỏ, hàng chục tới hàng trăm mét và tồn tại trong một thời gian ngắn. Nguyên nhân sinh ra gió lốc là những dòng khí nóng bốc lên cao một cách mạnh mẽ. Trong những ngày nóng nực của mùa hè, mặt đất bị đốt nóng không đều nhau, một khoảng nào đó hấp thụ nhiệt thuận lợi sẽ nóng hơn, tạo ra một vùng khí áp giảm và tạo nên dòng thăng, không khí lạnh hơn ở xung quanh tràn đến tạo thành hiện tượng gió xoáy, tương tự như trong cơn bão, áp thấp nhiệt đới (ATNĐ) nhưng ở quy mô nhỏ hơn rất nhiều. Lốc cũng thường xuất hiện trong những đám mây dông, khi đối lưu phát triển mạnh, sự chênh lẹch nhiệt độ theo chiều thẳng đứng lớn, làm cho áp suất thay đổi đột ngột, tạo nên những cột gió xoáy lớn, có khả năng thổi bay gây thiệt hại nặng nè đến tính mạng và tài sản, kèm theo lốc thường có dông và mưa đá.

Ở nước ta lốc thường xảy ra trong khoảng từ tháng 4 đến tháng 10. Ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, trong mùa Đông hầu như không có hiện tượng này. Lốc xoáy thường xảy ra vào mùa hè, nhất là ở những vùng núi và vùng sát biển. Ở Nam Bộ, hiện tượng gió lốc trong mùa hè không phổ biến như ở Bắc Bộ và Trung Bộ.

Tại Quảng Nam thì hiện tượng lốc thường xảy ra vào chiều và chiều tối trong các trận mưa dông ở các tháng giao mùa và những ngày có nhiệt độ không khí cao, hình thành do sự đối lưu không khí mạnh mẽ, sự chênh lệch nhiệt độ theo chiều thẳng đứng lớn, làm cho áp suất thay đổi đột ngột, tạo nên những cột gió xoáy lớn, với những cột gió xoáy lớn này hoàn toàn có khả năng bốc, kéo mạnh mẽ gây nên ảnh hưởng tính mạng con người và tài sản. Lốc xoáy thường xảy ra từ tháng 4 – 10, đặc biệt ở các địa phương vùng núi và trung du thì nguy cơ xảy ra cao hơn so với vùng đồng bằng ven biển. Tuy nhiên các tháng 11 – 12 vẫn có khả năng xảy ra lốc xoáy, nguyên nhân là do ảnh hưởng trong hoàn lưu của bão (ATNĐ) hoặc vùng rìa phía ngoài của bão (ATNĐ).

Các địa phương vùng núi và trung du đều có khả năng xảy ra lốc xoáy, tuy nhiên một số địa phương thường xảy ra lốc xoáy được ghi nhận tại Quảng Nam như: Đại Lộc, Tây Giang, Nam Giang, Phước Sơn, Nam Trà My, Bắc Trà My, Hiệp Đức, Nông Sơn, Quế Sơn, Thăng Bình và Núi Thành…

Bản đồ rủi ro thiên tai tại Quảng Nam (Tệp đính kèm)

Hình ảnh lốc xoáy xảy ra khoảng 10 giờ ngày 04/11/2017 tại Núi Thành (được lấy từ clip do người dân quay được) (Tệp đính kèm)

Cách nhận biết và phòng tránh khi xảy ra lốc xoáy:

- Vì là hiện tượng thời tiết nguy hiểm xảy ra trong thời gian ngắn và cực ngắn nên hiện nay thì trên thế giới cũng như tại Việt Nam thì việc dự báo, cảnh báo mưa đá cũng như lốc xoáy gặp rất nhiều khó khăn, sớm nhất cũng có thể cảnh báo trước 30 phút đến 3 giờ về các đám mây đối lưu có thể gây ra lốc xoáy, mưa đá, sét, vì vậy thường xuyên theo dõi các tin dự báo, cảnh báo về dông lốc, sét, mưa đá tại địa phương Quảng Nam để phòng tránh. Một số địa chỉ có thể truy cập để nhận các thông tin cảnh báo dông, lốc, sét, mưa đá… tại Quảng Nam như: http://quangnam.kttvttb.vn/, fanpage: Thời tiết Quảng Nam, fanpage: Thông tin phòng chống thiên tai quảng Nam, http://pctt.quangnam.vn/.

- Đặc điểm của gió lốc là tốc độ gió tăng mạnh đột ngột vì vậy khi thấy có hiện tượng thời tiết như dông mạnh, trên bầu trời những đám mây đen kéo đến, gió đột ngột tăng tốc thì người dân cần tránh trú ở những nơi an toàn tại các công trình xây dựng kiên cố, không đứng dưới gốc cây cao, trụ điện, các công trình riêng lẽ giữa khoảng trống.

- Khi ở trên biển, sông, hồ… phải có phao cứu sinh; khi thấy hiện tượng thời tiết nguy hiểm nói trên thì phải nhanh chóng trở vào bờ hoặc di chuyển tìm nơi tránh, trú an toàn; tổ chức hợp lý đội hình khai thác trên biển theo tổ, trong đó đảm bảo cự ly, khoảng cách hợp lý giữa các tàu thuyền để hỗ trợ nhau khi gặp nạn.

- Trên đất liền, xây dựng các công trình, nhà ở kiên cố, thường xuyên chằng chống nhà cửa để tăng độ vững chắc nhằm đề phòng lốc xoáy, gió giật. Ở các cửa biển, ven biển, nơi trống trải, nếu nhà ở lợp bằng lá, tôn tráng kẽm, fibro xi măng, ngói có thể dằn lên mái nhà các loại thanh nẹp bằng gỗ, sắt, dây kẽm cỡ lớn hoặc các bao chứa cát để hạn chế tốc mái khi có lốc xoáy, gió giật; chặt tỉa cành, nhánh của các cây cao, dễ gãy đổ, cây nằm gần nhà ở, lưới điện… Khi trời mưa lớn kèm theo dông, cần sơ tán người già và trẻ em ra khỏi những căn nhà tạm bợ, đến những nơi an toàn, vững chắc hơn. Khi xảy ra lốc xoáy, gió giật mọi người phải tìm những nơi trú ẩn an toàn như các nhà kiên cố, tránh núp dưới bóng cây, nhà tạm bợ dễ bị ngã đổ gây tai nạn. Tuyên truyền, vận động đến các hộ dân có nhà kiên cố tiếp nhận những người dân trú ẩn khi xảy ra lốc xoáy, gió giật với tinh thần tương thân, tương trợ lẫn nhau.

- Không những phòng tránh khi bão (ATNĐ) ảnh hưởng trực tiếp, mà trước khi bão (ATNĐ) ảnh hưởng hoặc khi bão (ATNĐ) vừa đi qua cũng cần phải cần tránh trú ở những nơi an toàn tại các công trình xây dựng kiên cố và hạn chế đi ra ngoài đường.

2. Mưa đá

Mưa đá là hiện tượng mưa dưới dạng hạt hoặc cục băng có hình dáng và kích thước khác nhau do đối lưu cực mạnh từ các đám mây dông gây ra. Kích thước có thể từ 5 mm đến hàng chục cm, thường cỡ khoảng một vài cm, có dạng hình cầu không cân đối. Những hạt mưa đá thường rơi xuống cùng với mưa rào. Mưa đá thường kết thúc rất nhanh trong vòng 5 -10 phút, lâu nhất cho cả một vệt mưa cũng chỉ 20 - 30 phút.

Mưa đá thường hay hình thành trong các tháng chuyển tiếp giữa mùa lạnh sang mùa nóng (tháng 4, 5 và 6) hoặc giữa mùa nóng sang mùa lạnh (tháng 9, 10 và 11). Mưa đá được hình thành khi các dòng không khí lên xuống mãnh liệt (hay còn gọi là đối lưu). Vào mùa nóng ẩm, nắng gay gắt, hàm lượng hơi nước trong không khí rất cao. Khí quyển ở tầng thấp nhận được nhiều nhiệt năng sẽ nóng lên, hình thành cột không khí dưới nóng trên lạnh. Lúc này các dòng không khí lên xuống mãnh liệt làm phát sinh và tạo ra những đám mây vũ tích có khả năng gây mưa đá. Khi các đám mây gần mặt đất được các luồng không khí bốc lên cao thì phần trên của đám mây thường ở nhiệt độ dưới -20 độ C, khiến cho rất nhiều hơi nước trong mây biến thành những hạt băng nhỏ. Nhưng tầng mây ở dưới thấp hơn, do nhiều nguyên nhân không thể ngưng kết thành băng, lại biến thành các giọt nước có độ lạnh dưới 0 độ C. Các luồng không khí không ngừng bốc lên cao sẽ đưa một khối lượng lớn các giọt nước lạnh này lên tầng trên của đám mây. Ngay sau đó, chúng đông kết với các hạt băng đang tồn tại ở tầng trên, làm cho thể tích của các hạt băng càng ngày càng lớn hơn, khi trọng lượng tăng đến mức độ nhất định nào đó chúng sẽ rơi xuống.

Khi rơi xuống tầng mây thấp, mặt ngoài của băng lại được bao bọc thêm một lớp màng nước, đồng thời lại bị các luồng nước khi mạnh, khi yếu đang không ngừng bốc lên cao tác động vào. Đến lúc này, các luồng khí không thể giữ được các băng ở trên cao và những hạt băng này bị rơi xuống mặt đất, gây ra những trận mưa đá.

Mưa đá là mưa với những hạt “nước đá” có kích thước khác nhau, rơi xuống từ các khối mây dông đồ sộ, chỉ xảy ra trong các cơn dông mạnh và thường kèm theo mưa rào với cường độ lớn trong khoảng từ vài phút đến vài chục phút. Nhưng không phải trong cơn dông nào cũng có mưa đá xảy ra, tần suất số cơn dông có mưa đá chỉ chiếm trên dưới 10%. Mưa đá có hai dạng sau:

- Mưa đá nhỏ: dưới dạng những hạt băng trong suốt rơi xuống từ đám mây, các hạt hầu như có hình cầu, và đôi khi hình nón, đường kính có thể bằng hoặc lớn hơn 5mm.

- Mưa đá: dưới dạng những hạt nước đá, có thể trong suốt, có thể đục một phần hay tất cả. Cục đá thường hình cầu, hình nón, hoặc không đều. Đường kính từ 5mm đến 50mm. Mưa đá rơi xuống từ đám mây, hoặc rơi rời rạc, hoặc kết thành màn không đều.

Mưa đá thường xảy ra ở vùng núi hay khu vực giáp biển, giáp núi (bán sơn địa), còn vùng đồng bằng ít xảy ra hơn. Vì vậy ở Việt Nam mưa đá có thể xảy ra ở khắp các vùng miền. và cả trong mùa hè. Riêng ở vùng núi phía bắc Việt Nam, từ tháng 1 đến tháng 5 hàng năm thường có mưa đá, nhiều nhất là từ tháng 3 đến tháng 5, mà nguyên nhân chủ yếu là các đợt front lạnh cực mạnh tràn về nhanh.

Tại Quảng Nam mưa đá có khả năng xảy ra từ tháng 4 đến tháng 10 hằng năm, ở các địa phương vùng núi và trung du đều có khả năng xảy ra mưa đá, tuy nhiên một số địa phương thường xảy ra mưa đá được ghi nhận như: Đại Lộc, Tây Giang, Nam Giang, Phước Sơn, Nam Trà My, Bắc Trà My …

Mưa đá gây xảy ra vào khoảng 14 giờ ngày 01/6/2021 tại Nam Trà My kéo dài khoảng 2 giờ (Tệp đính kèm)

 Cách nhận biết và phòng tránh khi xảy ra mưa đá:

Như đã nêu ở trên, mưa đá là các hạt băng (nước đá) trong suốt, hình thành trong các đám mây đối lưu (các đám mây dông mạnh). Do vậy, nhận biết dấu hiệu sắp có mưa đá cũng gần giống như nhận biết các trận mưa rào mạnh trong các ổ mây dông mạnh.

Khi bạn đang ở một nơi nào đó, không có thông tin hoặc không nghe được thông tin dự báo có mưa dông (có thể có cả mưa đá), bạn có thể tự phòng tránh như sau: Nếu thấy trời nổi dông, gió, mây đen bao phủ bầu trời gần như kín tầm mắt, có dạng như bầu vú, rồi dông, gió nổi lên mạnh, tạo ra tiếng "ù ù, ầm ầm" liên tục thì bạn hãy cảnh giác với mưa đá. Nếu tiếp đó có lắc rắc vài hạt mưa rào và cảm thấy nhiệt độ không khí lạnh đi nhanh chóng, có thể mưa đá sẽ xảy ra. Tất nhiên, đây chỉ là những dấu hiệu chỉ ra khả năng sắp có mưa đá. Thực tế rất khó nhận biết và dự báo khi nào sẽ có mưa đá.

Việc dự báo mưa đá và khu vực chính xác sẽ có mưa đá là rất khó. Chúng ta cũng không có cách nào ngăn chặn được mưa đá bởi đó là hiện tượng thời tiết với những diễn biến bất thường của các luồng không khí nóng và lạnh. Người dân ở các khu vực hay có mưa đá cần thường xuyên theo dõi thông tin thời tiết để sớm biết có khả năng xảy ra mưa đá và luôn chuẩn bị sẵn các phương án trú, tránh an toàn cho người, vật nuôi và hạn chế tác hại của mưa đá đối với các vật dụng, đồ dùng, máy móc,… nếu nó xảy ra.

Việc dự báo, cảnh báo mưa đá cũng như lốc xoáy gặp rất nhiều khó khăn, sớm nhất cũng có thể cảnh báo trước 30 phút đến 3 giờ về các đám mây đối lưu có thể gây ra lốc xoáy, mưa đá, sét, vì vậy thường xuyên theo dõi các tin dự báo, cảnh báo về dông lốc, sét, mưa đá tại địa phương Quảng Nam để phòng tránh. Một số địa chỉ có thể truy cập để nhận các thông tin cảnh báo dông, lốc, sét, mưa đá… tại Quảng Nam như: http://quangnam.kttvttb.vn/, fanpage: Thời tiết Quảng Nam, fanpage: Thông tin phòng chống thiên tai quảng Nam, http://pctt.quangnam.vn/.

Mưa đá thường xảy ra ở các vùng núi, bán sơn địa, nhưng người dân ở các vùng này hầu hết đều còn khó khăn, không có điều kiện xây dựng nhà ở kiên cố mà chủ yếu là mái lá, mái ngói, mái tôn và fibro xi măng. Hầu hết các trận mưa đá có kích cỡ hạt đá nhỏ nên chỉ gây hư nát hoa màu, không ảnh hưởng nhiều đến nhà dân, chỉ một số ít viên đá lớn và nặng rơi lọt xuống các mái nhà có chất lượng kém. Tuy nhiên, các trận mưa đá vừa xảy ra tại Lào Cai có kích cỡ viên đá quá lớn khiến hầu hết nhà dân đều đã bị hỏng mái, chỉ trừ nhà có mái đúc bê tông. Như vậy, với hoa màu thì hầu như không có biện pháp nào chống lại mưa đá, còn giải pháp bền vững nhất cho mái nhà dân là mái đúc bê tông kiên cố.

Mặc dù vậy, những cơn mưa đá có thể rơi xuống vườn và nhà của bạn, có một vài cách để giảm thiểu thiệt hại:

- Với cây trồng hoặc hoa màu dễ bị nát dập, bạn có thể dựng giàn che dọc theo luống, và nên làm giàn dạng mái hình tam giác sẽ giúp giảm tác động của hạt mưa đá khi va chạm, đá sẽ rơi xuống hai bên luống cây mà không đâm thủng giàn che, chú ý dựng cọc chống phải chắc chắn.

- Với mái nhà, cần thường xuyên kiểm tra tình trạng của mái nhà và gia cố lại mái. Ở những chỗ trọng yếu nên sử dụng các vật liệu có thể chống chịu với va đập. Hiện trên thị trường có loại vật liệu là tấm Polycarbonate rất bền, có khả năng chịu va đập cao, cách âm, kháng cháy và bền trong nhiều năm trong điều kiện môi trường và thời tiết khắc nghiệt, không bị vỡ, trọng lượng nhẹ và kháng tia tử ngoại (tia UV) tốt. 

- Hệ kết cấu khung mái, xà gồ cũng nên sử dụng vật liệu chịu lực tốt, chống ăn mòn, được gia cố cẩn thận. Vật liệu và kỹ thuật xây dựng có thể cải thiện độ cứng của khung mái nhà và giúp giảm thiệt hại do mưa đá gây ra.

- Làm mái nhà dốc xuống hai bên, cách dựng mái nhà này sẽ làm giảm lực tác động từ mưa đá. Mưa đá va vào mái nhà ở một góc độ 90 độ sẽ gây ra thiệt hại nhiều hơn mưa đá rơi xuống mái nhà theo một góc lệch.

- Nếu đang đi ngoài đường mà gặp mưa đá, bạn nên lập tức dừng lại tìm chỗ ẩn, đội mũ bảo hiểm để tránh đá rơi vào đầu, chờ đá trên đường tan hết mới tiếp tục đi để tránh trơn ngã.

- Với những trận mưa đá lớn, các biện pháp ở trên có thể không có tác dụng, nhưng để tránh thiệt hại về người, người dân nên tìm nơi có thể "trốn" được như gầm bàn, gầm giường, tìm các vật cứng để che đầu.